Dlaczego Dolny Śląsk jest dolny? – Wyjaśnienie nazwy

Dlaczego Dolny Śląsk nazywany jest dolnym Śląskiem, a Górny Śląsk górnym Śląskiem? Skąd wzięło się pochodzenie nazwy Dolny Śląsk? Zapraszam do przeczytania krótkiego artykułu, który wyjaśnia tę z pozoru oczywistą kwestię, z której nie zawsze zdajemy sobie sprawę.

Dlaczego Dolny Śląsk jest dolny?

Ostatnio sprawdzając w sieci zapytania wpisywane przez internautów w wyszukiwarkę Google’a zauważyłem, że bardzo często pada pytanie: dlaczego Dolny Śląsk jest dolny? To z pozoru proste pytanie uświadomiło mi, że nie jest to sprawa dość oczywista i że warto byłoby ją wyjaśnić. Natchnęło mnie to do napisania tego artykułu.

Choć nazwa regionu Śląsk (i jej warianty) używana była już znacznie wcześniej, to po raz pierwszy Dolny Śląsk pojawia się dopiero w II połowie XVI wieku. Jak czytamy w monografii historycznej Dolnego Śląska:

„Nazwa Dolny Śląsk, używana dziś powszechnie do określenia obszaru rozciągającego się między pasmem Sudetów na południu a doliną Baryczy na północy oraz między Nysą Łużycką na zachodzie a Nysą Kłodzką na wschodzie, pojawiła się po raz pierwszy w wydanej w 1571 r. książce „Gentis Silesiae annales”, napisanej przez Joachima Cureusa. Terytorium to odpowiada historycznym granicom tzw. Śląska właściwego (dolnego i środkowego), oddzielonego przesieką, ciągnącą się wzdłuż Nysy Kłodzkiej i Stobrawy, od Opolszczyzny, przynależnej do Śląska w ujęciu geograficznym, a więc sięgającym na wschodzie niemal aż po Kraków. Od 1202 r. przesieka ta stała się linią rozgraniczającą władztwo terytorialne dwóch gałęzi Piastów śląskich – młodszej, wywodzącej się od Mieszka Laskonogiego […] oraz starszej pochodzącej od Bolesława Wysokiego […].”
Dolny Śląsk Monografia Historyczna pod red. W. Wrzesińskiego str. 59

„Gentis Silesiae annales” autorstwa J. Cureusa z 1571 roku – To tu po raz pierwszy pojawia się nazwa Dolny Śląsk

Natomiast internetowy słownik PWN podaje taką oto definicję Dolnego Śląska:

„Śląsk, Dolny, pojęcie geogr.-hist., którym dla odróżnienia od Śląska Górnego, określa się część Śląska nad środkową Odrą, między Wielkopolską a Sudetami oraz Nysą Łużycką a pasem średniow. przesieki w okolicach Brzegu;”

Tak więc współczesne określenie Dolny Śląsk odnosi się tak de facto do obszaru właściwego Śląska z historyczną stolicą we Wrocławiu. Późniejsze wykrystalizowanie się podziału na dwie części było wynikiem wcześniejszego podziału terytorium i władzy w łonie Piastów Śląskich. Nie tłumaczy to jednak skąd wzięły się określenia Górny i Dolny Śląsk, które na domiar tego są odwrotne do położenia na współczesnej mapie. W tym przypadku przyczynę określeń „górny” i „dolny” należy doszukiwać się w przebiegu najważniejszej śląskiej rzeki – Odry. Przebieg Odry, która przepływa przez środek Śląska, może być tutaj wskazówką. Obszar położony wokół górnego biegu Odry nazwany został Górnym Śląskiem, obszar położony wokół niższego biegu rzeki – Dolnym Śląskiem. Żeby lepiej zobrazować tę sytuację, należałoby mapę Śląska zorientować na południe, czyli tak żeby górna krawędź mapy wskazywała kierunek południowy. Współcześnie przyjęło się orientować mapę na północ, jednak dawniej nie zawsze było to regułą. Poniżej przedstawiam mapę Śląska autorstwa Martina Helwiga. Mapa powstała w 1561 roku, czyli 10 lat wcześniej przed wydaniem dzieła Joachima Cureusa, w którym pojawia się po raz pierwszy nazwa Dolny Śląsk. Spoglądając na tę XVI-wieczną mapę widzimy jak dawniej postrzegany był region. W takim położeniu podział Śląska na dolny i górny wydaje się znacznie bardziej klarowny.

Mapa Śląska autorstwa M. Helwiga z 1561 roku – Mapa zorientowana jest na południe, dzięki temu lepiej obrazuje sens określeń Górny i Dolny Śląsk

Mapa w dużej rozdzielczości (2388×1996) i bez napisów dostępna jest pod tym linkiem.