Niezwykła stara mapa Śląska z 1561 roku

Niezwykła stara mapa Śląska pochodząca z końca XVI wieku. Górny i Dolny Śląsk na archiwalnej mapie z pierwszego nowożytnego atlasu świata. Poznaj stare nazwy miejscowości na Śląsku. Czy Twoja miejscowość jest już zaznaczona?

Ta stara mapa Śląska pochodzi z „Theatrum Orbis Terrarum”, pierwszego nowożytnego atlasu świata, wydanego w Antwerpii pod koniec XVI wieku. Autorem tego dzieła jest flamandzki geograf, kartograf i historyk Abraham Ortelius. Było wiele wydań tego atlasu, publikowanych na przestrzeni kilku lat. Prezentowana przeze mnie mapa pochodzi z wydania, które ukazało się w latach 1571–1584. Jednakże w jej prawy dolnym rogu widzimy datę 1561 rok. A to dlatego, że została ona sporządzona na podstawie innej mapy, wydanej właśnie w tym roku. Chodzi o mapę Śląska autorstwa Martina Heilwiga z Nysy. Stworzył on pierwszą mapę Śląska, która była wzorem dla późniejszych opracowań. Prezentowana mapa pochodzi ze zbiorów Biblioteki Narodowej Holandii i jest częścią domeny publicznej. Pełna mapa Śląska Abrahama Orteliusa dostępna jest pod tym linkiem.

W prawym dolnym rogu jest napisane: „Descriptus et editus a Martino Heilwig Neisense, et Nobili viro Nicolao Rhedinger dedicatus anno 1561”. Nie znam dokładnie łaciny, więc mogę się pomylić w tłumaczeniu. Przetłumaczyłem to na: „opisana i sporządzona przez Martina Heilwiga z Nysy, ofiarowana dla szlachcica Mikołaja Rhedigera w roku 1561”.

Warto wspomnieć, że w okresie z którego pochodzi mapa, Śląsk był już częścią monarchii Habsburgów, którzy to przejęli władzę w Czechach. A co widać ciekawego na mapie? Spójrzcie sami. Na przykład stolica Śląska – Wrocław – nazwana jest Breslaw. To jedna z dziesiątek nazw tego miasta utrwalonych na kartach jego historii. Norman Davies w swojej książce Mikrokosmos pisze, że odnotowano ich aż ponad 50. Później z nazwy Breslaw wykształciła się typowo niemiecka nazwę – Breslau.

Ziemia Kłodzka, a w zasadzie Hrabstwo Kłodzkie, oddzielone jest granicą od Śląska. Granica zaznaczona jest w postaci delikatnej żółtej obwódki. Ziemia Kłodzka jest oddzielona od Śląska, ale nie jest też zaznaczona tym samym kolorem co Bohemiae (Bohemia), czyli Czechy właściwe. Samo Kłodzko nazwane jest tutaj Glotz, z upływem lat nazwa przekształciła się na Glatz.

Można też dostrzec granicę z Polską oraz Kraków nazwany Crakaw. Tuż przy granicy naniesiona jest miejscowość Oßwem, to chyba Oświęcim.

Wyraźnie naniesiony jest pas Sudetów, które od wieków stanowiły granicę między Śląskiem a Czechami właściwymi. Karkonosze nazwane są na mapie Risenberg. Później przekształciły się na Riesengebirge, czyli po niemiecku Góry Olbrzymie. Na poniższym fragmencie zaznaczone jest również bardzo ważne śląskie miasto Sweinitze, czyli Świdnica. Nazwa później przekształciła się na Schweidnitz. Ówczesny Wałbrzych, wtedy o wiele mniejszy od Świdnicy, zaznaczony jest jako niewielki Waltzberg (lub Wallzberg), późniejszy Waldenburg.

Zachodnia granica Śląska biegnie nieregularnie i w zasadzie nie jest oparta o żadną rzekę. Ciekawostką jest to, że na samym dole włącza ona do Śląska miejscowość Fridland. Chodzi o dziś położony w Czechach Frýdlant. Dalej biegnie na północ, częściowo oparta o rzekę Queiß, czyli dzisiejszą Kwisę. W tym miejscu na granicy widać miejscowość Lauban – Lubań. Gorlitz, czyli Görlitz-​Zgorzelec położony jest już poza Śląskiem, w Łużycach. Dalej granica łączy się z Odrą – Odera.

Oglądając mapę i czytając stare nazwy miejscowości, możemy w wielu z nich dostrzec pierwiastki polskiego języka. Takie są przynajmniej moje osobiste spostrzeżenia. Działo się tak, ponieważ pomimo odpadnięcia regionu z granic Polski, na terenie Śląska wciąż przebywała spora grupa Polaków. Zwłaszcza po prawej stronie Odry. Ewentualnie możemy mówić o osobach mówiących w języku polskim, żeby nie łączyć sytuacji z kwestią narodowościową. Silny wpływ też miała bliskość granicy i więzy gospodarcze, które wymuszały poznawanie języka. To ułatwiało handel. Warto wspomnieć, że nawet jeszcze w XIX wieku w Breslau można było spotkać sklepy z polskimi szyldami. Nieliczne i ze strasznie zniemczonym językiem, ale jednak! Wróćmy do naszej mapy. Tuż przy granicy mamy zaznaczoną taką miejscowość Lublinecz, czyli dzisiejszy Lubliniec. Nazwa miejscowości jest zapisana ewidentnie z końcówką „cz”, typową dla polskiego języka.

Jeszcze wyraźniej widać to na innej mapie, tym razem Germani. Mapa pochodzi dokładnie z tego samego atlasu, obejmuje o wiele większy obszar w tym również Śląsk. Dla ciekawskich dostępna jest pod tym linkiem.

Wspomniałem na samym początku, że Martin Heilwig wydał swoją mapę w 1561 roku i że stała się ona pierwowzorem dla późniejszych map. Oto ona. Zwracam tylko uwagę na jedną rzecz. Ta pierwsza stara mapa Śląska jest zorientowana na południe, inaczej niż współczesne mapy oraz wyżej pokazana mapa z Antwerpii. Na tej poniższej północ jest na dole, a południe u góry. W pełnej rozdzielczości dostępna jest pod tym linkiem.

Jeżeli doszukaliście się czegoś ciekawego na tych starych mapach, zachęcam do pozostawienia komentarza.

Zobacz także: Niezwykła stara mapa Polski z 1570 roku