Zamek, gród, dwór, pałac, twierdza… Jak to wszystko rozróżnić?

14,4K

Zamek, gród, a może twierdza? Dwór czy pałac? Jak to wszystko odróżnić? Czym się od siebie różnią? Wielu z nas zapewne nie raz miało ten dylemat językowy. Oto krótki poradnik na temat nazw stosowanych w nazewnictwie historycznych obiektów.

Zamek, pałac, a może twierdza?

Istnieje pewne zamieszanie w kwestii nazw stosowanych dla poszczególnych historycznych obiektów. Nie zawsze wiemy, czy coś możemy nazwać pałacem, czy dworem? Czy coś było jeszcze grodem, a może już zamkiem? Zainspirowany lipcowo-wrześniowym wydaniem kwartalnika Archeologia Żywa postanowiłem przygotować krótki artykuł-poradnik związany z nazwami. Przy czym należy podkreślić, że poniższe definicje są tylko próbą usystematyzowania nazw. W każdym przypadku znajdziemy kilka wyjątków odbiegających od tych reguł. Dodatkowym problemem jest wielofazowość obiektów. Budowle na przestrzeni wielu lat były rozbudowywane i zmieniały swoje formy. W miejscu grodów często były budowane zamki, a te z kolei z czasem przebudowywano na okazałe rezydencje. Pomimo, iż formą bliższe już były pałacom, wciąż historycznie w stosunku do nich używano nazwy „zamek”. Dodatkowo w XIX wieku pojawia się grupa obiektów budowana specjalnie jako tzw. romantyczne ruiny, w stosunku do których używano nazwy „zamek”, choć z punktu historycznego zamkami nigdy nie były. To wszystko sprawia, iż często kwestia nazewnictwa jest tylko kwestią tego, jaka nazwa przyjęła się powszechnie w stosunku do danego obiektu.

Gród

Grody powstawały w prehistorii i wczesnym średniowieczu. To najstarszy rodzaj założenia obronnego, które możemy spotkać na terenie Polski. W Europie grody pojawiają się w epoce brązu. Na ziemiach polskich związane były z systemem prawa „książęcego”, przed feudalnego, oraz o gospodarkę naturalną i wymienną, przed towarowo-pieniężną. Grody pełniły funkcje siedziby rodowej, plemiennej lub książęcej. Często były budowane na naturalnych wzniesieniach lub w zakolach rzek. Posiadały umocnienia drewniano-ziemne np. wały/palisady, często z wieżą bramną. Grody w warunkach geograficznych, które temu sprzyjały (np. na terenach przedgórzy), bardzo często były budowane również z użyciem kamienia. Niektóre z grodów z czasem ewoluowały w zamki.

Gródek stożkowaty / rezydencja typu „motte”

Gródek stożkowaty to rodzaj średniowiecznej siedziby rycerskiej, na zachodzie Europy znanej lepiej pod nazwą rezydencji typu „motte” lub „motte and bailey”. Ten rodzaj budowli pojawia się na zachodzie Europy w IX wieku, po upadku Imperium Karolińskiego. Gródki stożkowate pełniły funkcje siedziby pomniejszego feudała. Były ściśle związane z ówczesnym systemem feudalnym, ponieważ przejście do systemu feudalnego umożliwiało rycerstwu i możnowładcom na zakładanie obronnych siedzib. Gródki stożkowate składały się z drewnianej wieży wybudowanej na specjalnie usypanym do tego celu kopcu, posiadały umocnienia drewniano-ziemne, rzadziej kamienne. Często budowane były z podgrodziem. Z czasem ich funkcje rezydencjalne przejęły dwory, a w zasadzie można również powiedzieć, że rezydencje typu „motte” to rodzaj wczesnego obronnego dworu. Trzeba również dopowiedzieć i podkreślić, że duża część badaczy uznaje gródki stożkowate za jeden z rodzajów zamków. W takim pojmowaniu definicji rezydencja typu „motte” jest po prostu jednym z typów konstrukcyjnych zamków.

Zamek

Zamki stanowią przykład budowli obronnych najbardziej kojarzonych z czasami średniowiecza. Budowane były od średniowiecza aż do wczesnej nowożytności. Podobnie jak rezydencje typu „motte and bailey” rozpowszechniły się w Europie po upadku Imperium Karolińskiego. Zamki zazwyczaj pełniły funkcje siedziby feudała lub monarchy. Przeważnie były to już budowle w pełni murowane (kamienne lub ceglane). Ich cechami wspólnymi były takie elementy jak: główna wieża, baszty, wieże bramne, dziedziniec i znajdujące się na nim zabudowania mieszkalne. A wszystko to otoczone murem obwodowym i fosą. Ciekawostka, 1/4 zamków w Polsce znajduje się na obszarze Dolnego Śląska. Rozwój broni palnej przyczynił się do głębokiej zmiany w sposobie budowy i użytkowania zamków. Same zamki były zaś często niszczone w czasie wojen lub po prostu rozbierane. Te, które miały więcej szczęścia, były przebudowywane do postaci rezydencji, w formie i funkcji bardziej zbliżonej ku pałacowi.

Twierdza / Forteca

Kolejną grupę obiektów obronnych stanowią twierdze. Budowane były od końca średniowiecza aż do końca XIX wieku. Pełniły funkcje ufortyfikowanych obszarów (np. cytadela, klasztor, miasto). Z twierdzami najbardziej kojarzone są tzw. twierdze bastionowe. Do ich budowy przyczyniło się wynalezienie prochu i późniejszy rozwój broni palnej. Twierdze składały się z wałów ziemnych, rowów, bastionów i innych obiektów fortyfikacyjnych, na których umieszczano artylerię. Ostatecznie zaniechano ich używania po I wojnie światowej, choć niektóre obiekty były wykorzystywane również w późniejszych konfliktach np. Twierdza Modlin w czasie II wojny światowej (kampania wrześniowa).

Dwór

Dwory budowane były od późnego średniowiecza aż do XX wieku. Choć można tu doszukiwać się ich jeszcze wcześniejszego używania, bo czym np. były podmiejskie wille Rzymian, jak nie rodzajem dworów? Dwory zastąpiły wcześniej funkcjonujące rycerskie rezydencje typu „motte”. W skrócie można określić je jako wiejskie domy szlachty. Ich funkcja obronna była znikoma. Dwór w XVII wieku był już budynkiem oddzielonym od zabudowań gospodarczych. W XIX wieku większość dworów była już murowana. Ciekawostka, na terenie Dolnego Śląska było około 400 dworów. W późniejszych wiekach dwory mogły być dalej rozbudowywane. W czasach PRLu wiele z nich uległo zrujnowaniu.

Pałac

Pałace to ostatnia i zarazem jedna z najpopularniejszych grup obiektów. Budowane są od II połowy XVII wieku aż do dziś. Choć również i tutaj można doszukać się ich protoplastów znacznie wcześniej, bo i nawet w starożytności. Pałace stanowią przykład budowli pełniących już tylko funkcje rezydencjalne, niemalże całkowicie pozbawione cech obronnych (z wyjątkiem obiektów typu „palazzo in fortezza”). Pałace budowane były jako okazałe rezydencje, często z przyległymi założeniami parkowymi. W Europie intensywny rozwój pałaców przypadł na czas baroku. Ciekawostka, na obszarze Polski znajduje się około 2800 pałaców, z czego 2000 pozostaje w ruinie.

Poradnik do ściągnięcia

Ten artykuł powstał na bazie artykułu z kwartalnika Archeologia Żywa nr 3 (69) 2018, autorstwa Radosława Biela, w którym autor podjął się próby usystematyzowania używanych definicji.

Poniżej autor artykułu przygotował również krótką ściągawkę, którą można swobodnie wykorzystywać i rozpowszechniać.

Pobierz poradnik → link