Starożytne rzeźby kultowe z Masywu Ślęży

Tajemnicze starożytne rzeźby kultowe z Masywu Ślęży: Panna z Rybą, Niedźwiedzie, Mnich i Grzyb. W tym artykule chciałem nawiązać do mojego filmu pod tytułem: Ślęża – Góra Bogów. Rozwinąć temat starożytnych dzieł sztuki kamieniarskiej, jakie odnajdujemy na tej niezwykłej górze.

Czy jest coś bardziej trwałego niż historia wykuta w kamieniu? Kamienna rzeźba potrafi przetrwać tysiąclecia. Nawet gdy zapomniana, poddawana była przez długi okres niszczycielskim działaniom natury. Jednak niezwykle ciężko jest datować powstanie rzeźb kamiennych. Nawet gdyby użyć do tego metody datowania radiowęglowego, to uda nam się ustalić jedynie wiek kamienia, a nie kiedy powstała z niego rzeźba…

Starożytne rzeźby kultowe

Starożytne rzeźby ślężańskie najczęściej uznaje się za rzeźby kultowe, pełniące funkcje religijne w sanktuarium pogańskim, jakim był Masyw Ślęży. Miały one utracić swoje znaczenie dopiero w czasach chrystianizacji Polski i zostać porozrzucane po zboczach i okolicach góry. W Kwestii tego, że rzeźby miały charakter kultowy, większość badaczy nie ma wątpliwości. Jednak nie ma odpowiedzi na pytania, czy rzeźby pełniły swoją funkcję religijną od momentu powstania, aż do X wieku. Nie wiadomo też, czy znajdowały się pierwotnie na samym szczycie góry, bądź wewnątrz kamiennych kręgów kultowych na szczytach Wieżycy i Raduni.

Miejsca, w których odkryto ślężańskie rzeźby, po stuleciach mogą wskazywać, że znalazły się tam one w wyniku późniejszych przesunięć. Starożytne rzeźby mogły stać się charakterystycznymi punktami granicznymi, gdy podzielono Masyw Ślęży na część książęcą i klasztorną na początku XIII wieku.

Zastanawiające jest, dlaczego rzeźby znalazły się tak daleko od szczytu Raduni, na którym znajdował się największy krąg kamienny. A także, dlaczego taki krąg stanął pierwotnie właśnie tam oraz na szczycie Wieżycy, a nie na samej Ślęży. Starając się odpowiedzieć na to pytanie, doszedłem do wniosku, że pierwotnie kręgi zostały wzniesione na Wieżycy i Raduni, gdzie odprawiano obrzędy. Natomiast rzeźbom jako bóstwom, miał być przeznaczony szczyt Ślęży, jako najwyższy i centralny.

Rzeźby kultowe z Masywu Ślęży

Możliwym jest również, że starożytne rzeźby ślężańskie nigdy na szczycie nie stanęły. Nigdy nie pełniły roli swojego przeznaczenia, a zostały pierwotnie porzucone w miejscu swojego powstania. Bądź jak głosi jedna z teorii, zostały wykonane na zamówienie z zewnątrz i nigdy nie zostały przetransportowane.

Wszystkie te wątpliwości ciężko będzie dziś rozwiać. Najbardziej jednak prawdopodobne jest to, że powstały one, jako dzieła kultury Łużyckiej i są współczesne kręgom kultowym z Wieżycy i Raduni. Kręgi te powstały z początkiem epoki żelaza, bądź później po 650 r.p.n.e. Pewnym jest to, że bez względu na okoliczności ich powstania, dowodzą potrzeby personifikacji sił natury, jakie obserwowali i doświadczali ludzie je tworzący.

Panna z Rybą

To chyba najokazalsza rzeźba. Została odkryta w 1733 r., mierzy około 2,2 m wysokości i 0,8 m szerokości. Przedstawia postać ludzką bez głowy, nóg poniżej kolan i prawego ramienia. Trzyma na piersiach i brzuchu ogromną rybę. Mimo wielowiekowego działania czynników atmosferycznych, można stwierdzić, że postać jest odziana w długą, pofałdowaną szatę sięgającą stóp. Poniżej głowy, ryba jest nakreślona znakiem ukośnego krzyża. Model figury nie pozwala jednoznacznie określić w jakiej pozycji postać miała się znajdować, oraz jakiej jest płci. Jednak stosunkowo szerokie ramiona oraz płaska pierś sugerują, że jest to raczej postać mężczyzny.

O rzeźbie wspomina już Henryk Brodaty w dokumencie z 1209 r., jako szczególe topograficznym. Określa ją jako kamień Petrey, co oznacza Piotra. Jednak zdania są podzielone, czy została tak nazwana od św. Piotra, czy też na cześć Piotra Włostowica.
Prawdopodobnie Panna z Rybą straciła swoją głowę w wyniku przenoszenia, bądź została odrąbana przez zakonników, jako symbol końca pogaństwa na Ślęży.

Panna z Rybą – Starożytne rzeźby kultowe

Panna z Rybą i Niedźwiedź – Niemiecki szkic – Źródło: dolny-slask.org.pl

Grzyb

Rzeźba liczy około 1,2 m wysokości. Okoliczna ludność dopatrywała się w niej grzyba i tak nazywamy ją po dziś dzień. Jednak badacze doszukują się w niej fragmentu postaci ludzkiej. Część widzi w niej głowę ludzką w hełmie. Inni dopatrują się, co wydaje się bardziej logiczne, dolnej części człowieka od stóp do pas. Górna część została odbita i nie wiadomo, co się z nią dalej stało. Wykute rowki świadczyć mogą, że jest to fragment płaszcza bądź sukni. Grzyb jest z boku naznaczony znakiem ukośnego krzyża.

Grzyb – Starożytne rzeźby kultowe

Niedźwiedź obok Panny z Rybą

Odkryta razem z Panną z Rybą, obie starożytne rzeźby znaleziono w 1733 r. Jej wymiary to 1,7 m długości i 0,6 m szerokości. Ma odtrącone tylne łapy i zniszczone przednie. Również głowa jest uszkodzona i nie posiada szczególnych znaków. Posiada jednak wykuty ogon, charakterystyczny dla Niedźwiedzia. Jest naznaczona na grzbiecie wyrytym znakiem ukośnego krzyża.

Niedźwiedź obok Panny z Rybą – Starożytne rzeźby kultowe

Znak ukośnego krzyża na grzbiecie rzeźby

Niedźwiedź ze szczytu Ślęży

Najbardziej rozpoznawalna rzeźba, będąca popkulturowym symbolem ślężańskich tajemnic. Również została wykonana z granitu, tą samą techniką, co drugi Niedźwiedź. Lecz zachowała się nieco lepiej. Mierzy 1,47 m długości i około 0,5 m szerokości. Posiada wyryty na piersi znak ukośnego krzyża, który jest dość kontrowersyjny, ponieważ powstał on prawdopodobnie w czasach współczesnych. Jednak na grzbiecie, który był obrzucany przez lata kamieniami, dostrzeżono praktycznie już niewidzialny znak krzyża, współczesny innym znakom tego typu na ślężańskich rzeźbach.

Niedźwiedź ze szczytu Ślęży – Starożytne rzeźby kultowe

Znak krzyża jest prawdopodobnie współczesny

Mnich

Jest to ciekawa, licząca około 2,6 m wysokości rzeźba wyglądem przypominająca kręgiel bądź smukłą wazę z pokrywą. Swoją umowną nazwę zawdzięcza również miejscowej ludności, która dopatrywał się w niej postaci mnicha. Przez wiele lat była do połowy wkopana w ziemię. Na szczycie spłaszczonej kuli znajduje się znak ukośnego krzyża. Również na spodzie bazy rzeźby znajduję się taki znak, lecz znacznie większy. Baza była odbita od reszty rzeźby, czym można tłumaczyć fakt, iż została wkopana w ziemię.

Mnich – Starożytne rzeźby kultowe

Poniżej mapa z aktualną lokalizacją wszystkich rzeźb.