Zamek Dunajec w Niedzicy i zamek w Czorsztynie to dwa zamki o średniowiecznym rodowodzie położone na przeciwległych brzegach Jeziora Czorsztyńskiego – sztucznego zbiornika powstałego w wyniku budowy zapory wodnej na Dunajcu. Poznaj niezwykłe warownie dawnego polsko-węgierskiego pogranicza. Dziś Niedzica, Czorsztyn, zapora i sztuczny zbiornik stanowią jedną z największych atrakcji województwa małopolskiego.
Nie brakuje w Polsce miejsc pięknych i urokliwych. Położone w dolinie Dunajca czorsztyński i niedzicki zamek, dawniej po obu stronach strzegące granicy polsko-węgierskiej, należą do jednych z najcenniejszych krajobrazów kulturowych Polski. Razem z wybudowanym w XX wieku sztucznym zbiornikiem, zwanym Jeziorem Czorsztyńskim, stanowią dziś prawdziwe skarby turystyczne regionu.
Zamek Dunajec w Niedzicy
Zamek w Niedzicy, zwany również Zamkiem Dunajec, położony jest we wsi Zamek-Niedzica na prawym brzegu Jeziora Czorsztyńskiego (patrząc w kierunku biegu Dunajca). Powszechnie podaje się, że zamek wybudowany został w I połowie XIV wieku przez ród Berzeviczych, jako warownia broniąca północnej granicy Węgier. Pierwsza pisemna wzmianka o obiekcie pochodzi z 1325 roku. Wzniesiono wówczas zamek górny, który być może stanął w miejscu istniejącego już wcześniej drewniano-ziemnego grodu. Przez wieki zamek pozostawał we władaniu węgierskich rodów. W 1412 roku na zamku miała miejsce wypłata 37 tys. kop srebrnych groszy praskich królowi niemieckiemu i węgierskiemu Zygmuntowi Luksemburskiemu przez króla polskiego Władysława Jagiełłę. Jako zastaw (zabezpieczenie) za pożyczkę Zygmunt Luksemburski przekazał stronie polskiej część Spiszu z 16 miastami, tzw. zastaw spiski. Zastaw nie obejmował Zamku Dunajec, który pozostał dalej w rękach Węgrów. W późniejszych wiekach zamek był kilkukrotnie rozbudowywany i przebudowywany. Ważniejsza rozbudowa miała miejsce za czasów Jerzego Horwath’a pod koniec XVI wieku, kiedy wzniesiono zamek średni i przebudowano zamek dolny. Wówczas Zamek Dunajec nabrał charakteru renesansowej rezydencji.
Po zakończeniu I wojny światowej zamek w Niedzicy znalazł się na terytorium II Rzeczpospolitej. Do 1945 roku był własnością węgierskiej rodziny Salamonów (w zamku mieszkali do 1943 roku). Po zakończeniu wojny zdewastowany Zamek Dunajec został przejęty przez Skarb Państwa. W 1949 roku zamek został przekazany Stowarzyszeniu Historyków Sztuki, na obiekcie rozpoczęto również prace restauratorskie i konserwatorskie. Obecnie zamek udostępniony jest do zwiedzania i pozostaje jedną z największych atrakcji Jeziora Czorsztyńskiego i Spiszu.
Zamek w Czorsztynie
Zamek w Czorsztynie położony jest na drugim brzegu jeziora, naprzeciw Zamku Dunajec. Zamkowe kalendarium podaje, że już w XIII wieku istniał w tym miejscu gród o nazwie Wronin, którego wzniesienie należy wiązać z akcją kolonizacyjną ziemi sądeckiej zapoczątkowaną przez księżną Kingę (żonę Bolesława Wstydliwego). Na przełomie XIII/XIV wieku miała powstać również cylindryczna wieża typu stołp (już nieistniejąca). Pierwsza pisemna wzmianka o zamku pochodzi z 1320 roku. Około 1320–1335 roku warownia została przejęta przez króla Władysława Łokietka lub jego syna Kazimierza Wielkiego, a ten ostatni rozbudował ją przekształcając w pełnoprawny murowany zamek. Budowę murowanego zamku należy wiązać z zabezpieczeniem południowej granicy Królestwa Polskiego, kontrolą doliny Dunajca i przebiegających szlaków handlowych. Od tego momentu warownia stała się zamkiem królewskim, obsadzanym przez króla zaufanym starostą. Jak inne tego typu budowle, również i zamek w Czorsztynie był kilkukrotnie przebudowywany. Te ważniejsze miały miejsce w latach 1472–1488 (za króla Kazimierza Jagiellończyka), 1616–1643 (za starosty Jana Baranowskiego) i 1667–1680 (za starosty Otto Fryderyka Felkersamba). W czasie I rozbioru Polski zamek został przejęty przez Austriaków. W 1790 roku od uderzenia pioruna wybuchł pożar, który zapoczątkował stopniowe popadanie zamku w ruinę.
Do 1945 roku zamek w Czorsztynie był w rękach rodziny Drohojowskich, których dobra po wojnie zostały znacjonalizowane. Od 1989 roku właścicielem zamku został Pieniński Park Narodowy, a w 1996 roku obszar wokół zamku formalnie włączono do parku. Dziś odrestaurowane ruiny czorsztyńskiego zamku są udostępnione do zwiedzania.
Jezioro Czorsztyńskie – Zapora i zbiornik Niedzica-Czorsztyn
Budowa zapory wodnej i zespołu zbiorników na Dunajcu na zawsze zmieniła okoliczny krajobraz. Pierwsze pomysły spiętrzenia wód Dunajca pojawiły się już na początku XX wieku. Wówczas były konsultowane ze znanym i cenionym hydrotechnikiem Gabrielem Narutowiczem (przyszłym pierwszym prezydentem II RP). W dwudziestoleciu międzywojennym ponownie wrócono do koncepcji budowy zapory, głównie ze względu na powodzie nawiedzające Podhale. Zbiornik i zapora miały stanowić ochronę przeciwpowodziową dla doliny Dunajca. Nie zostały one jednak zrealizowane ze względu na wybuch wojny. Do pomysłów powrócono w 1964 roku. Od samego początku budowa zapory borykała się z wieloma problemami i kilkukrotnie zmieniano jej założenia projektowe. Budziła również sporo kontrowersji ze względu na zbytnią ingerencję w środowisko, konieczność wysiedlenia części ludności i zalania okolicznych wsi. Ostatecznie prace rozpoczęto w 1975 roku, a jej budowę ukończono dopiero w 1997 roku. W wyniku osadzenia zapory powstał zbiornik Czorsztyn-Niedzica, zwany potocznie Jeziorem Czorsztyńskim, o całkowitej pojemności 234,5 mln m3. Poniżej ulokowano drugą, mniejszą zaporę, tworząc zbiornik Sromowce Wyżne. Przy zaporach wybudowano również elektrownie wykorzystujące moc spiętrzonej wody Dunajca.
Do dziś ciężko jest jednoznacznie ocenić powstanie zapory i sztucznego zbiornika. Do korzyści należy zaliczyć ochronę przeciwpowodziową, wykorzystanie potencjału energetycznego rzeki i uregulowanie poziomów wody Dunajca. Powstanie Jeziora Czorsztyńskiego na pewno również zwiększyło atrakcyjność turystyczną okolicznych terenów. Natomiast do skutków negatywnych należy zaliczyć zniszczenie naturalnego i kulturowego krajobrazu doliny Dunajca, likwidację zachodnich obrzeży Pienińskiego Parku Narodowego, a także powstanie dróg i przesyłowych linii energetycznych ingerujących w środowisko. Podczas budowy zbiornika zlikwidowano również część wielowiekowego osadnictwa wiejskiego, których fragmenty miały znaleźć się na dnie jeziora, m.in. przesiedlono jedną całą wieś Maniowy, zalaniu uległ również zespół dworski w Czorsztynie położony poniżej zamku.
Pomimo wszystko powstanie kontrowersyjnego zbiornika dodaje smaczku historii tych terenów, których i tak burzliwe losy nasyciły region niezwykłymi zabytkami. Zabytkami położonymi w otoczeniu pięknej przyrody i urokliwych krajobrazów.
Mapa okolicy zamków w Niedzicy i Czorsztynie
